જામનગર—ગુજરાતનું ઔદ્યોગિક શહેર. અહીં નાનામોટા હજારો ઉદ્યોગો 24 કલાક ધમધમતા રહે છે. નાના ડાઈંગ-પ્રેસિંગ, સોલ્વેન્ટ, કેમિકલ અને મશીનરી ઉદ્યોગો સુધીનું વિશાળ ઔદ્યોગિક જાળું જામનગરને ગુજરાતનું પ્રદૂષણ-સેન્સિટિવ શહેર બનાવે છે. પરંતુ, આ શહેરની હવાની ગુણવત્તા અંગે પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (GPCB) જે દલીલો આપે છે, તે લોકોને અચંબામાં મૂકી દે તેવી છે.
સરકારી તંત્રો કેવી રીતે કામ કરે? કેવી રીતે કામ ‘ઉતારવા’ પ્રયત્ન કરે? અને કેવી રીતે આંકડાઓને મરજી મુજબ ફેરવવામાં આવે—આ બાબત લોકો હવે સારી રીતે શીખી ગયા છે. પરંતુ જામનગરની વાત આવે, તો હવાની ગુણવત્તા માપવા માટે મશીનો ક્યાં મૂકવામાં આવ્યા છે તે જાણીને કોઈપણ સામાન્ય નાગરિક હસી પડે કે નારાજ થઈ જાય—બન્ને શક્ય છે.
૧. જામનગરની હવાના માપણીની ‘અજાયબી’—જે હવા ચોખ્ખી છે ત્યાં યંત્ર, અને જ્યાં ધુમાડો છે ત્યાં શાંતિ !
જામનગરના લોકોનો અનુભવ છે કે શહેરના કેટલાક વિસ્તારોમાં વાહનવ્યવહારનું પ્રદૂષણ હદે વધ્યું છે. પરંતુ GPCB એ તે વિસ્તારોમાં મશીન મૂક્યું જ નથી. તેના બદલે, હવા શુદ્ધ હોય એવી જગ્યાઓ પસંદ કરવામાં આવી છે.
મશીનો ક્યાં મૂક્યા છે?
-
મત્સ્યવિભાગની કચેરી — સુમેર કલબ રોડ
-
રામેશ્વરનગર
-
જિલ્લા સેવાસદન (Collector Office) પાસે
આ ત્રણેય સ્થળો તુલનાત્મક રીતે શાંત, ઓછા ટ્રાફિકવાળા અને પ્રદૂષણમુક્ત છે. પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે—
શું આ જગ્યા હવાની ગુણવત્તા માપવા યોગ્ય છે?
કે પ્રદૂષણ ઓછું દેખાડવા માટે જ અહીં મશીન મૂકવામાં આવ્યા છે?
૨. જે સ્થળો પર પ્રદૂષણ હદે વધી ગયું છે, ત્યાં માપણી કેમ નથી?
જામનગરના નાગરિકો અને પર્યાવરણપ્રેમીઓ વર્ષોથી આ મુદ્દો ઉઠાવતા રહ્યા છે કે પ્રદૂષણની સાચી હકીકત જાણવા માટે યંત્રો ત્યાં મૂકવા જોઈએ જ્યાં સમસ્યા સૌથી વધુ છે.
શહેરના સૌથી પ્રદૂષિત સ્થળો:
-
દિગ્વિજય પ્લોટ–58 જંક્શન
-
શહેરના સૌથી વ્યસ્ત ટ્રાફિક પોઈન્ટ્સમાંનું એક.
-
પેસેન્જર વાહનો, ટ્રક્સ, ટેમ્પો અને ઓટોની અતિશય અવરજવર.
-
પરંતુ અહીં કોઈ મશીન નથી!
-
-
જોલી બંગલો ચોરાસ્તા
-
સવારે અને સાંજે ભારે ટ્રાફિક જમ.
-
વાહનધુમાડાથી લોકોને આંખોમાં ચીડ, શ્વાસમાં અગવડ.
-
છતાંય અહીં પણ કોઈ માપણી મશીન નથી!
-
-
એસટી ડેપો વિસ્તાર / સાત રસ્તા
-
દરરોજ હજારો વાહનોની અવરજવર
-
બસ, ટ્રક અને ભારે વાહનોથી PM2.5 અને PM10નું પ્રમાણ ઊંચું
-
અહીં પણ મશીન ગાયબ!
-
તો મશીન સુમેર કલબ રોડ પર શા માટે?
કોઈ કહે—“કદાચ માછલાંની ગંધ માપવા?”
કોઈ કહે—“અહીં મશીન મૂકવાથી પ્રદૂષણ ઓછું દેખાય!”
કોઈ કહે—“કચેરીની સામે હોવાનો ફાયદો છે—સુધારા દેખાવવા સરળ!”
ઉદ્યોગનગર—દરેડ અને શંકરટેકરી વિસ્તારનું પ્રદૂષણ
જામનગરની હવાનો માપવા માટે સૌથી યોગ્ય સ્થળો એ છે—
-
એમ.પી. શાહ ઉદ્યોગનગર
-
દરેડ ઉદ્યોગ વિસ્તાર
-
શંકરટેકરી
અહીં મશીન મૂકવામાં આવે તો—
-
સોલ્વેન્ટના ધુમાડા
-
કેમિકલ પ્રદૂષણ
-
પેટ્રોલિયમ આધારિત વેસ્ટ
-
મેટલ પાઉડર
-
પેઇન્ટ-સ્પ્રે
-
ડીઝલ જનરેટરના ધુમાડા
આ બધું માપી શકાય.
પરંતુ, અહીં મશીન નથી!
કારણ જનતા વચ્ચે ચર્ચાય છે—
“જો અહીં મશીન મૂકશો તો આંકડા ખરાબ આવશે… અને GPCBને જવાબ આપવો મુશ્કેલ પડશે!”
લોકોમાં વ્યંગ ઉઠે છે કે—
“પ્રદૂષણ હોય તો પણ તેઓ Positive રહે, નગરજનોને પણ Positive રહેવાનું કહે!”
જામનગરની ગટર જેવી નદીની દુર્ગંધ હોય કે શંકરટેકરીના ધુમાડાના વાદળો—
ભટ્ટ સાહેબના મત પ્રમાણે બધું સારું!
શહેરની હવા ‘ચોખ્ખી’ બનાવવા 20 કરોડનો ખર્ચ—પણ કેમ?
જામનગર મહાનગરપાલિકાએ તાજેતરમાં રૂ. 20 કરોડનો Clean Air Action Plan જાહેર કર્યો.
પરંતુ લોકોનો સવાલ—
“જ્યારે હવા ચોખ્ખી છે, તો 20 કરોડનું આંધણ શા માટે?”
હોવું જોઈએ—
-
વાહનવ્યવહારનું નિકાલ
-
Industrial Emission Control
-
ઓટો-ઇંધણ ગુણવત્તા ચકાસણી
-
રસ્તાના ખાડાઓથી થતા ધૂળ પ્રદૂષણમાં ઘટાડો
-
વધુ મોનિટરિંગ સ્ટેશનો
હવે લોકો પાછો સવાલ પૂછે—
“છ વર્ષથી કેન્દ્ર સરકારની યોજના ચાલી રહી છે… ત્યારે તંત્ર ક્યાં સૂતું હતું?”
પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડનું વલણ—માપો જ્યાં ફાયદો થાય, ગાયબ રહો જ્યાં જરૂર હોય
આધુનિક શહેરોમાં હવાની ગુણવત્તા મોનિટરિંગ એક ગંભીર વિષય છે.
પરંતુ જામનગરમાં એવું લાગે છે કે—
માપણીઓ વાસ્તવિકતા બતાવવા માટે નહીં, પરંતુ વાસ્તવિકતા છુપાવવા માટે થઈ રહી છે.
“મશીનો મૂકવાની તંત્રની રીત”—જનચર્ચામાં નીચેની વાતો
-
પ્રદૂષણવાળા વિસ્તાર → મશીન મૂક્યું નથી
-
કચેરીઓની આગળ → મશીન મૂક્યું
-
ઓછા ટ્રાફિકવાળા વિસ્તારો → મશીન મૂક્યું
-
દબાણવાળા ઉદ્યોગ વિસ્તાર → મશીન મૂક્યું નથી
-
નાગરિકોને અસરો થાય ત્યાં → મશીન ગાયબ
નાગરિકોની ચિંતા : શ્વાસ લેવો મુશ્કેલ, પરંતુ રિપોર્ટમાં ‘સબ કૂછ ઠીક’
જામનગરના નાગરિકો છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી નીચેની સમસ્યાઓ જણાવી રહ્યા છે—
-
સવારે ધુમાડો અને ધૂળ
-
સાંજે ટ્રાફિક પ્રદૂષણ
-
શિયાળામાં કચરા-બળતરના કારણે ધુમાડો
-
ઉદ્યોગ વિસ્તારોમાં કેમિકલ ગંધ
-
ગટર જેવી નદીની દુર્ગંધ
પરંતુ GPCB કહે—
“પ્રદૂષણ નથી.”
નાગરિકોમાં વ્યંગ છે—
“હવામાં ધુમાડો દેખાય છે, ગંધ આવે છે, આંખ બળે છે, પરંતુ મશીન કહે છે—Good Air Quality!”
પ્રદૂષણ માપવા વૈજ્ઞાનિક માપદંડો શું છે? અને જામનગરમાં શું થવું જોઈએ?
વૈજ્ઞાનિક રીતે હવાના પ્રદૂષણ માટે મશીનો મૂકવાના સ્ટાન્ડર્ડ છે—
-
Dense Traffic Zone
-
Industrial Hub
-
Residential Zone
-
Sensitive Zone—Hospitals, Schools
-
Background Zone—Reference Data માટે
પરંતુ જામનગરમાં—
-
Background Zone પર ત્રણેય મશીનો!
-
Sensitive Zone અને Industrial Zoneમાં NONE!
આ મશીનોથી મળેલા ડેટાને આધારે શહેરનો હવા ગુણવત્તા રિપોર્ટ તૈયાર થાય છે.
એથી આ ડેટા ‘ઋજુ’ અથવા ‘મોચો’ બનાવવો હોય તો મશીન ક્યાં મૂકવું એ પ્રથમ સ્ટેપ!
ભવિષ્યમાં આવનારી ખતરાની અસર—જામનગરના લોકો પર શું અસર પડશે?
જો હવાના રિપોર્ટ્સ ખોટા બતાવવામાં આવે તો—
-
શહેરને ‘પ્રદૂષિત’ની કેટેગરીમાં મૂકવામાં નહીં આવે
-
કેન્દ્ર સરકારની ફંડિંગમાં ઘટાડો થાય
-
તંત્ર પર કડક કાર્યવાહી નહીં થાય
-
ઉદ્યોગો પર નિયંત્રણ ઓછું રહેશે
-
લાંબા ગાળે લોકોના આરોગ્યમાં વધારો થશે
-
અસ્થમા
-
શ્વાસની બીમારીઓ
-
આંખો અને ચામડીની એલર્જી
-
હૃદયના રોગો
-
નાગરિકોની માંગ : સાચો ડેટા આપો, સાચી જગ્યા પર મશીનો મૂકો
જામનગરના નાગરિક સંગઠનો, પર્યાવરણપ્રેમીઓ, ડૉક્ટર્સ અને સમાજના જુદા જુદા વર્ગોની માંગણીઓ—
-
વાસ્તવિક પ્રદૂષણવાળા વિસ્તારોમાં મશીનો મૂકવામાં આવે.
-
Industrial Zoneમાં રિયલ-ટાઈમ મોનિટરિંગ ફરજિયાત બનાવવામાં આવે.
-
વાહન પ્રદૂષણ માટે દર મહિને ચેકિંગ કેમ્પ યોજવામાં આવે.
-
ગટર જેવી નદી, કચરા પ્લાન્ટ અને ડમ્પિંગ સાઇટ માટે ખાસ માપણી થાય.
-
હવાના ડેટા જાહેર કરવામાં આવે અને નાગરિકો માટે પારદર્શિતા રાખવામાં આવે.
અંતિમ ટિપ્પણી :
જામનગરની હવા ચોખ્ખી છે એવી ‘Positive’ વાતો કરતા પહેલા, Positive પગલાં લેવાં જરુરી!**
શહેરની હવાનું વાસ્તવિક મૂલ્યાંકન છુપાવી દેવાથી સમસ્યા λύ નથી થતી.
હવા ચોખ્ખી છે એવી જાહેરાતો કોઈને લાભ કરાવતી નથી—
ના નાગરિકોને,
ના બાળકોને,
ના ભવિષ્યને.
જામનગરના નાગરિકોને માત્ર એક જ માંગ છે—
સાચો ડેટા, સાચી માહિતી અને સાચી કામગીરી.
મશીનો એવી જગ્યાએ મૂકવાની જરૂર છે જ્યાં—
પ્રદૂષણ છે.
જ્યાં લોકો શ્વાસ લેતાં તકલીફ અનુભવે છે.
જ્યાં ઉદ્યોગો સતત ઉત્સર્જન કરે છે.
જ્યાં વાહન ધુમાડો અતિશય છે.
જો માપો સાચું બતાવશે તો જ શહેર સાચું બદલાશે.
નહીંતર હવા ‘દેખાવમાં ચોખ્ખી’ રહેશે અને લોકો ધીમે ધીમે બીમારી તરફ ધકેલાશે.
