મહારાષ્ટ્ર સરકારની મહત્ત્વાકાંક્ષી મહિલા કલ્યાણ યોજના ‘मुख्यमंत्री माझी लाडकी बहिण योजना’ રાજ્યના કરોડો ગરીબ, વંચિત, વિધવા, ત્યક્તા અને આર્થિક રીતે નબળી મહિલાઓને સહાય આપવા માટે રચવામાં આવી હતી. પરંતુ, આ યોજનામાં વિશ્વાસને ચકનાચૂર કરતી એક મોટી ગેરરીતિનો પર્દાફાશ થયો છે. સરકાર દ્વારા લગભગ અઢી કરોડ KYC ચેક કર્યા બાદ ખુલ્યું છે કે મોટી સંખ્યામાં સરકારી મહિલા કર્મચારીઓએ, જે પોતે દર મહિને સરસ પગાર મેળવે છે, આ યોજનાનો લાભ ખોટી માહિતી આપી લીધો હતો.
આ મામલો માત્ર વ્યક્તિગત ગેરરીતિ નથી, પરંતુ રાજ્યની મહિલા કલ્યાણ યોજના પર વિશ્વાસઘાત જેવા ગણાય એવો છે. સરકારમાંથી મળતી સહાયનો લાભ ગરીબોને ન મળીને નોકરીયાત લોકોની ખિસ્સામાં જતો રહ્યો છે—જે હવે ગંભીર વિભાગીય તપાસ હેઠળ છે.
યોજનાનો મૂળ હેતુ: ગરીબી, વંચિતતા અને દુશ્ચક્રોથી પીડિત મહિલાઓને આધાર
લાડકી બહિણ યોજના શરૂ કરવાનો હેતુ અત્યંત સ્પષ્ટ હતો:
-
આર્થિક રીતે નબળી મહિલાઓને દર મહિને ₹1,500ની સહાય
-
જીવનનિર્વાહ માટે આધાર
-
વિધવા, છૂટાછેડા લીધેલી, ત્યક્તા, બેરોજગાર મહિલાઓને નિયત મહાવારીક આવક પૂરી પાડવી
-
સમાજની નબળી કડીઓમાં આવતી સ્ત્રીઓને આર્થિક રીતે સશક્ત બનાવવી
-
ગરીબીમાંથી બહાર કાઢવા માટે રાજ્ય સરકારની સીધી મદદ
યોજનાનો સૌથી મોટો આધારભૂત સિદ્ધાંત હતો કે જેઓ પાસે આવકનો કોઈ મક્કમ સ્ત્રોત નથી, તેવા લોકોને મદદ કરવી. પરંતુ જે લોકો خود સરકાર પાસેથી પગાર મેળવે છે—તે જ લોકો દ્વારા યોજનાનો લાભ લેવામાં આવે તો એ યોજનાના નિર્વિવાદ ધોરણોને કચડી નાખે છે.
અઢી કરોડ KYC ચકાસણી: રાજ્યયંત્રણે કેવી રીતે પર્દાફાશ કર્યો મહાઘોટાળો?
આટલી મોટી સંખ્યામાં અરજીઓ હતાં કે સરકારે વિશાળ ડિજિટલ સ્ક્રૂટિની હાથ ધરી.
KYC ચકાસણી દરમિયાન નીચેનું કરવામાં આવ્યું:
-
તમામ અરજદારોની આધાર, પેન, મોબાઈલ જોડાણની ચકાસણી
-
અરજદારોની માહિતી સરકારી સર્વિસ રેકોર્ડ, પગાર રજિસ્ટર, employee database સાથે જોડવામાં આવી
-
જિલ્લાવાર અરજદારોનો ક્રોસ મેચિંગ ડેટા એનાલિસિસ
-
કર્મચારી મહિલાઓની વિગતો treasury system સાથે મેચ
-
લાભ મેળવનાર તમામ ખાતાઓની ડાયરેક્ટ બેન્કિંગ ટ્રાન્ઝેક્શન ઓડિટ
-
અરજી સમયે ભરેલી માહિતી અને વાસ્તવિક માહિતી વચ્ચે તફાવતનું વિશ્લેષણ
આ પ્રક્રિયા રાજ્યમાં અત્યાર સુધીની સૌથી મોટી ડિજિટલ સ્કેલ સ્ક્રૂટિની કહેવાય છે.
અને જેમ જેમ ડેટા ખૂલ્લો પડતો ગયો— સરકાર ચોંકી ગઈ!
ચોંકાવનારી વિગતો: કેટલી મહિલાઓએ ખોટી માહિતી આપી?
KYC ચેક્સના પરિણામો અદ્દભૂત હતા:
-
મોટી સંખ્યામાં સરકારી મહિલા કર્મચારીઓ,
-
શિક્ષણ, આરોગ્ય, ગ્રામ વિકાસ, પેથોલોજી, નગરપાલિકા, જિલ્લા કચેરી જેવા વિભાગોમાં નોકરી કરતી મહિલાઓ,
-
દર મહિને પગાર લઈ રહેલી અને આર્થિક રીતે સશક્ત મંદ હોઈ શકે તેવી મહિલાઓએ
-
પોતે ગરીબ, ત્યક્તા કે આર્થિક રીતે નબળી છે એવી ખોટી માહિતી આપી યોજના માટે અરજી કરી.
કેટલાક કેસોમાં તો:
-
પતિના મૃત્યુનો ખોટો ઉલ્લેખ,
-
આવકનો ખોટો આંક,
-
બેરોજગાર હોવાનો દાવો,
-
પતિ સાથે ન રહેવાનું ખોટું પ્રમાણપત્ર,
-
રહેઠાણની જુઠ્ઠી વિગતો,
-
માસિક આવક ₹1,00,000 હોવા છતાં સ્વયંને શૂન્ય આવકદાર બતાવવું
જવા પ્રકારની ગેરરીતિઓ નજરે ચડી.
રાજ્ય સરકારને સમજાયું કે ગોટાળો કદાચ નાના સ્તરે નહીં, પણ સિસ્ટેમેટિક રીતે થયો હોવાની શક્યતા છે.
સરકારી કર્મચારીઓના લાભ લેવાની પાછળનું મનોભાવ?
વિશેષજ્ઞો માને છે કે નિચેના કારણે આવા ગોટાળા થયા:
-
યોજનાની સરળ અરજી પ્રક્રિયા
-
દસ્તાવેજોની શરૂઆતમાં કડક ચકાસણી ન થવી
-
“મફતનો લાભ” લઇ લઈએ એવી માનસિકતા
-
નવી યોજનાઓના નિયમો અંગે અજ્ઞાન
-
સત્તાવાર દેખરેખમાં ખામી
-
વિભાગીય સ્ટાફનું પણ સહકાર હોવાની સંભાવના
કેટલાક કર્મચારીઓએ “કોઈ ધ્યાન આપશે નહીં” એ વિચારથી અરજી કરી હોવાનું અનુમાન છે.
યોજનાનો બોજો વધ્યો — ગરીબોને તેમના હક્કથી વંચિત કરાયા
સરકારે જ્યારે હેતુ ગરીબોની મદદ કરવાનો હતો, ત્યારે જિલ્લાઓમાં જોવા મળ્યું કે:
-
ગરીબ અને હકદાર મહિલાઓની અરજીઓ આધારિત મંજૂરીમાં મોડો પડી રહ્યો હતો
-
ખોટી અરજીઓ સિસ્ટમને ભારે બનાવી રહી હતી
-
ફંડનું વિતરણ વણજોયા લાભાર્થીઓમાં વહેંચાઈ જતું હતું
-
જે મહિલાઓ સાચે મદદની હકદાર હતી તે યોજનાથી વંચિત રહી રહી હતી
આથી સરકાર પર આર્થિક ભારણ પણ વધી રહ્યું હતું, જેને કારણે મોટી સંખ્યામાં સાચી અરજદારોને કેટલાક મહિનાઓ રાહ જોવી પડી.
શું હવે થશે? — સરકાર કડક કાર્યવાહી માટે તૈયાર
વિભાગીય સૂત્રોના જણાવ્યા મુજબ હવે સરકાર નીચેના પગલાં લેવાની તૈયારીમાં છે:
1. અલગ-અલગ કેસની વિગતવાર તપાસ
પ્રત્યેક ગેરરીતિ કરનાર કર્મચારી મહિલા માટે અલગ કેસ તૈયાર થશે.
2. સર્વિસ રેકોર્ડની તપાસ
જેઓએ ખોટી રીતે લાભ લીધો છે તેમની departmental inquiry શરૂ થશે.
3. ગેરલાભની વસૂલાત
તેઓએ મેળવેલા તમામ પૈસા પરત વસૂલ કરવામાં આવશે.
4. પગાર રોકવાની કાર્યવાહી
ચાર્જ ફ્રેમ થયા બાદ કર્મચારીનો પગાર અટકાવી શકાય છે.
5. શિસ્તભંગની કાર્યવાહી
Maharashtra Civil Services Rules હેઠળ:
-
Warning
-
Suspension
-
Increment stop
-
Record entry
-
Severe penalty
-
Job termination જેવી કાર્યવાહી થઈ શકે છે.
6. અધિકારીઓ સામે પણ પગલાં
જો ડિપાર્ટમેન્ટના કોઈ અધિકારીએ:
-
ગેરરીતિ નજરઅંદાજ કરી
-
ખોટી અરજી સ્વીકારી
-
તેની જાણ superioresને ન કરી
તો તેમની સામે પણ કાર્યવાહી થશે.
7. FIR ની શક્યતા
ખોટી માહિતી આપવા માટે IPC કલમ:
-
420 – છેતરપિંડી
-
468 – ફોડજરી
-
471 – નકલી દસ્તાવેજનો ઉપયોગ
-
409 – સરકારી વિશ્વાસઘાત
માં ગુનો નોંધવાની પણ ચર્ચા છે.
સરકારનું નિવેદન — “ગરીબોની યોજનાનો ગેરલાભ કોઈને લેવા દેવાશે નહીં”
રાજ્ય સરકારે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવ્યું છે:
“યોજનાનો લાભ ગરીબ મહિલાઓ માટે છે.
જો કોઈએ ખોટી રીતે પૈસા લીધા છે તો તેમાંથી એક રૂપિયો પણ બાકી રાખવામાં નહીં આવે.
સમગ્ર મામલે કડક પગલાં લેવાશે.”
સરકારએ વધુમાં જણાવ્યું કે આ તપાસ પૂર્ણ થયા પછી યોજનામાં નવા સુરક્ષા નિયમો લાગુ કરવામાં આવશે.
સરકારી કચેરીઓમાં ફફડાટ — કર્મચારીઓમાં ગભરાહટ
આ પર્દાફાશ પછી સરકારી ઑફિસોમાં:
-
ચિંતા,
-
દોડધામ,
-
નોટિસની આશંકા,
-
વિભાગીય કાર્યવાહીનો ભય
જવા માહોલ જોવા મળી રહ્યો છે.
ઘણી મહિલાઓએ:
-
“ભૂલથી અરજી કરી” એવો દાવો કરી પૂર્વ-રકમ પાછી આપવા તૈયાર હોવાની વાત કરી છે.
પરંતુ સરકાર માટે “ભૂલ” કહવું પૂરતું નથી—કાયદામાં ખોટી માહિતી આપવી ગુનો ગણાય છે.
સમાજમાં પ્રતિક્રિયાઓ — ગરીબોની યોજનાનો શોષણથી અસંતોષ
આ મામલો જાહેર થતા:
-
સામાજિક સંસ્થાઓ
-
મહિલા મંડળો
-
ગરીબોની હિતરક્ષક સંસ્થાઓ
એ જણાવ્યું કે આ પ્રકારની ગેરરીતિ ગરીબોની અવાજ દબાવી નાખે છે.
નાગરિકોમાં પ્રશ્ન ઊઠ્યો છે:
-
“યોજનામાં કડક આગલા ચકાસણી કેમ નહોતી?”
-
“સરકારના કર્મચારીઓ જ કેમ છેતરપિંડી કરે?”
-
“યોજનાનો હેતુ શું માત્ર દસ્તાવેજોમાં જ રહી જશે?”
આ ગોટાળો આગળ શું સંદેશ આપે છે?
આ ઘટના ત્રણ મોટા સંદેશો આપે છે:
1. કોઈ પણ કલ્યાણ યોજના પારદર્શકતા વગર લાંબા સમય ચાલે નહીં
દુર્બળ લોકો માટેની યોજનાઓમાં ખોટી અરજીઓનું ઢગલો બાંધાઈ શકે છે.
2. ડિજિટલ ચકાસણી અનિવાર્ય છે
Aadhaar-linked verification, cross-department scrutiny જેવી પદ્ધતિ દર યોજનામાં જરૂરી છે.
3. સરકારને શરૂઆતથી જ કડક SOP બનાવવી જોઈએ
પ્રત્યેક યોજનામાં allow–deny સિસ્ટમ ઘણી મજબૂત હોવી જ જોઈએ.
નિષ્કર્ષ — લાડકી બહિણ યોજનામાં ગોટાળો રાજ્યની નીતિગતિ માટે ગંભીર ચેતવણી
એક એવી યોજના જેનો હેતુ:
-
ગરીબી ઘટાડવો
-
મહિલાઓ સશક્ત બનાવવી
-
નબળી વર્ગોને સુરક્ષિત કરવી
તે જ યોજનાના લાભો જો સશક્ત અને નોકરીયાત લોકોએ લઈ લીધા—તો એ સામાજિક તથા નૈતિક દ્રષ્ટિએ ગંભીર ગોટાળો ગણવો જોઈએ.
પરંતુ આ પર્દાફાશ રાજ્ય માટે સકારાત્મક તક પણ છે:
-
સિસ્ટમમાં સુધારા
-
વધુ કડક KYC
-
પારદર્શક ડેટા મેનેજમેન્ટ
-
ગોટાળા સામે ઝીરો ટોલરન્સ
જેથી ભવિષ્યમાં કોઈ પણ કલ્યાણ યોજનામાં આવી છેતરપિંડી ન થાય.
