મહારાષ્ટ્રમાં એક 19 વર્ષના મરાઠી યુવકની આત્મહત્યાએ રાજ્યના રાજકીય વાતાવરણમાં તોફાન મચાવી દીધું છે. લોકલ ટ્રેનમાં મરાઠી ન બોલવા બદલ કેટલાક દાદાગીરી કરનારા મુસાફરોએ તેને માર માર્યો હતો. શારીરિક અને માનસિક અપમાનની આ ઘટનાએ યુવકના મનમાં એવી કટુતા ભરાઈ ગઈ કે તેણે પોતાનું જીવન ટૂંકાવી નાખ્યું. પરંતુ દુઃખદ ઘટનાના翌 દિવસે જ રાજકીય પક્ષો વચ્ચે દોષારોપણ અને પ્રતિદોષારોપણની લડાઈ શરૂ થઈ ગઈ. ભાષાકીય ગૌરવ, પ્રાદેશિક ઓળખ, મરાઠી માનુસ અને રાષ્ટ્રવાદ જેવા વિષયો ફરી એકવાર રાજકીય હથિયાર બની ગયા છે.
ભારતીય રાજકારણમાં ઘટનાઓ ઘણીવાર માનવીય હ્રદયવિદ્રાવક દુર્ઘટનાઓથી આગળ જઈને સત્તા માટેની કસોટી બની જાય છે. મહારાષ્ટ્રની આ ઘટના પણ કંઈ અલગ નથી. યુવકની જાન ગયા બાદ રાજકારણીઓની ભાષા, શબ્દો અને મૂડીય સંદેશાઓ એ રીતે બહાર આવ્યાં કે જાણે ઘટના કોઈ શોક નહીં કરતાં વ્યક્તિવિશેષોની રાજકીય તક બની ગઈ હોય. એક પક્ષ બીજાને જવાબદાર ઠેરવે છે, બીજો પક્ષ પ્રથમને આરોપી ગણાવે છે, અને ત્રીજો પક્ષ બંનેને જનતા સામે કપટાચાર માટે ખોટા ઠેરવે છે. પરંતુ આ બધાની વચ્ચે, પ્રશ્ન એ છે કે— ભાષાના નામે જનમાનસને ભડકાવવાનો અંત ક્યારે આવશે?
● ઘટના કેવી રીતે બની? — લોકલ ટ્રેનની ઝઘડી અને યુવકનું અંતિમ પગલું
પ્રાથમિક માહિતી અનુસાર, યુવક સામાન્ય રીતે ઘરથી કામ પર જઈ રહ્યો હતો. લોકલ ટ્રેનમાં તેના ફોન પર અથવા મિત્રો સાથેની વાતચીત દરમિયાન તે મરાઠી સિવાય બીજી ભાષા બોલતો હતો— સંભવતઃ હિન્દી. આ વાત કેટલાક મુસાફરોને પસંદ નહીં પડી. પ્રાદેશિક ભાષાની આડમાં પોતાની所谓 ‘સંસ્કૃતિની રક્ષા’ કરવાના બહાને તે મુસાફરોએ યુવકને અપમાનિત કર્યો, ધકકામુક્કી કરી, અને મારપીટ પણ કરી.
યુવક માનસિક રીતે સંપૂર્ણપણે તૂટી ગયો. તે ઘરે પરત આવ્યો, કાંઈક કલાકો સુધી એકાંતમાં રહ્યો અને પછી આત્મહત્યા કરી લેવાનો નિર્ણય કર્યો. આ ઘટના આખા રાજ્યમાં આઘાત ફેલાવી દીધો. એક ભાષાને લઈને અમુક લોકોની અસહિષ્ણુતાએ એક યુવકનું જીવન છીનવી લીધું.
● રાજકારણ શરૂ: ઠાકરે ભાઈઓ સામે ભાજપ — આરોપોની તીવ્ર લડાઈ
ઘટનાના દિવસે જ રાજકારણ ગજ્જારું થઈ ગયું. પક્ષપક્ષે દાવો-પ્રતિક્રિયા પાછળ એકબીજાને ભાષાકીય દ્વેષ ફેલાવવાનો સૌથી મોટો आरोपी ગણાવ્યા.
1️⃣ ભાજપનો સીધો આક્ષેપ : “યુવકની મરણનો જવાબદાર મનસે અને ઉદ્ધવ જૂથ!”
મુંબઈ ભાજપ પ્રમુખ અમિત સાટમે પ્રેસની સામે અને શિવાજી પાર્ક ખાતે પ્રાર્થના સભામાં સ્પષ્ટ કહ્યું:
“ભાષા અને પ્રાદેશિકવાદની આ ઝેરી રાજનીતિ MNS અને ઉદ્ધવ સેનાએ જ 20 વર્ષથી ફેલાવી છે. યુવકના મોત માટે આ દ્વેષપૂર્ણ વિચારસરણી જ જવાબદાર છે.”
ભાજપે ઠાકરે અને રાજ ઠાકરેના ભાષા-આધારિત રાજકારણને આ ઘટનાનું મૂળ ગણાવ્યું. ભાજપના નેતાઓએ બાળાસાહેબ ઠાકરેની સમાધિ પાસે સમાજને ‘દ્વેષમુક્ત’ કરવા માટે પ્રાર્થના કરી— જે પોતે જ રાજકીય સંદેશાવાહક કાવતરી પગલું ગણાય છે.
2️⃣ ઉદ્ધવ ઠાકરેનો કાઉન્ટર આક્ષેપ : “ભાજપ અને RSS પોતે ઝેર ફેલાવે છે!”
ઉદ્ધવ ઠાકરે મૌન રહેવાને બદલે તીખી પ્રતિક્રિયા આપી:
“ભાજપ અને આરએસએસ સમાજમાં દ્વેષ ફેલાવે છે અને અમને જ આરોપી ઠેરવે છે. આ એક રાજકીય ષડયંત્ર છે.”
ઉદ્ધવ જૂથની નેતા કિશોરી પેડણેકર તો સમાધિ સ્થાને જઈ ભાજપના નેતાઓ દ્વારા ચઢાવાયેલા માળા દૂર કરી પોતાના હાથથી ફૂલો અર્પણ કર્યા. આ ઘટના ખુદ રાજકીય પ્રતિકનું નાટકીય સ્વરૂપ બની ગઈ.
3️⃣ રાજ ઠાકરે પક્ષ સામે પણ આંગળી : “ભાષાનો બેફામ રાજકારણ લોકોના જીવ લઈ રહ્યું છે”
તેહસીન પૂનાવાલાએ પોતાના નિવેદનમાં કહ્યું:
“મહારાષ્ટ્રમાં ભાષાના નામે ઝેર ફેલાવવાનો મુખ્ય આધાર મનસેનો જૂનો એજન્ડા છે. વાતાવરણ ખતરનાક છે. 19 વર્ષના છોકરાએ શું સહન કર્યું હશે તેની કલ્પના કરવી પણ ભયાનક છે.”
તેમણે જૂના અર્નબ ગોસ્વામી પર થયેલા હુમલાનો ઉલ્લેખ કરીને વાતને વધુ પ્રચંડ બનાવી.
● સરકારની ભૂમિકા: શિંદે-ફડણવીસ સરકાર પર પણ ઉગ્યો પ્રશ્નચિહ્ન
ભલે રાજ ઠાકરે અને ઉદ્ધવ પર આક્ષેપો થયા, પરંતુ સત્તામાં રહેલી શિંદે–ફડણવીસ સરકાર સામે પણ સવાલો ઊભા થયા:
-
ભાષા આધારિત મારપીટની બીજી ઘટનાઓ?
-
કાયદો-વ્યવસ્થાની કમજોરી?
-
મનસેના જૂથોને થતી ‘અપરોક્ષ’ રાજકીય સુરક્ષા?
નાયબ CM એકનાથ શિંદે અને અજિત પવારે વિડિયો કોલ દ્વારા પીડિત પરિવારને સંવેદના આપી અને ન્યાયની ખાતરી આપી. પરંતુ રાજકીય વિશ્લેષકોનું કહેવું છે કે “આ માત્ર સાંત્વના શબ્દો છે, મૂળ પ્રશ્ન ભાષા રાજકારણનો છે, જેને કોઈ સરકાર અટકાવવા તૈયાર નથી.”
● ભાષાકીય દ્વેષ: કઈ રીતે રાજકારણીઓ માટે સોનું-સમાન મુદ્દો?
મહારાષ્ટ્રમાં ભાષા ભાવના માત્ર સાંસ્કૃતિક ઓળખનો પ્રશ્ન નથી, પરંતુ રાજકારણ માટે વોટબેંકનો ખજાનો છે.
ખાસ કરીને ત્રણ પ્રકારના રાજકીય લાભ મળે છે:
1️⃣ સ્થાનિક vs પરપ્રાંતીય વિવાદ ઊભો કરો → મરાઠી માનુસની ‘સુરક્ષા’ના નામે મત મેળવો
2️⃣ ભાવનાત્મક મુદ્દો → રોજગાર, મહંગાઈ જેવા વાસ્તવિક પ્રશ્નો પરથી ધ્યાન હટાવો
3️⃣ દ્વેષના આધાર પર રાજકીય હિસ્સો મજબૂત કરો → ગોટાળા અને નિષ્ફળતાઓને ઢાંકવા ઉપયોગ
આ ઘટનામાં પણ—
મનસે, ઉદ્ધવ સેના અને ભાજપ ત્રણેયએ આ જ સૂત્ર પર કાર્ય કર્યું:
“દ્વેષનો ઉપયોગ કરો, એજન્ડો મજબૂત કરો.”
● ભાષા: સંસ્કૃતિનું પ્રતિક કે રાજકીય હથિયાર?
મહારાષ્ટ્રમાં ભાષા-આધારિત તણાવ નવો નથી. 1960ના દાયકાથી “મરાઠી માનૂસ”નો મુદ્દો રાજકીય રોટલો બન્યો.
પરંતુ આજના યુવાનોના વિચારો વધુ ખુલ્લા છે.
તેઓ માટે ભાષા એક સંવાદનું સાધન છે, કોઈની ઓળખ પર હુમલો કરવાની વાક્યબંદૂક નથી.
સમાજશાસ્ત્રીઓ કહે છે:
“ભાષા એ પુલ છે, રાજકારણીઓ એને દીવાલ બનાવવા માગે છે.”
આ ઘટના એ જ વાત સાબિત કરે છે.
● જૂના કેસોની પૃષ્ઠભૂમિ — ભાષા રાજકારણની પૂની વાર્તા
1️⃣ મીરા રોડ દુકાનદાર કેસ (જુલાઈ 2024)
-
મરાઠી ન બોલતા દુકાનદારને મનસે કાર્યકરોએ માર માર્યો
-
વીડિયો વાયરલ
-
બાદમાં મનસે નેતાઓએ કહ્યુ: “ભાષાની અવગણના નહીં ચાલે”
2️⃣ ઓલા–ઉબર ડ્રાઈવરો પર મૌખિક હુમલો
“મરાઠી બોલો, નહિ તો ગ્રાહક નહીં” જેવા નેરેટિવ્સ
3️⃣ કોલેજોમાં ભાષા પર બળજબરી
વિદ્યાર્થીઓને “મરાઠી બોલવી જ પડે” એવી સૂચનાઓ
આ સર્વે દાખલા બતાવે છે કે ભાષા તણાવ યાંત્રિક રીતે ઊભો કરવામાં આવે છે.
● રાજકીય પાખંડ: રાજકારણીઓના પોતાના બાળકો કઈ ભાષામાં અભ્યાસ કરે છે?
આ પ્રશ્ન સૌથી વધારે刺 કરે છે:
👉 મરાઠી માટે લડતા રાજકારણીઓના બાળકો કઇ ભાષાની સ્કૂલોમાં ભણે છે?
👉 વિદેશમાં higher education લેતી વખતે તેઓ ભાષા મુદ્દા ઉઠાવે છે?
👉 બોલીવૂડ પાર્ટીઓમાં તેઓ શું મરાઠી બોલે છે?
ઉત્તર સ્પષ્ટ છે: ના.
ભાષા રાજકારણ જનતા માટે છે,
રાજકારણીઓના પરિવાર માટે નહીં.
● ભાષાકીય દ્વેષના ખતરનાક પરિણામો
-
સમાજનું ધ્રુવીકરણ
-
સ્થાનિક–પરપ્રાંતીય વિવાદ
-
યુવાઓમાં અસહિષ્ણુતા
-
આર્થિક પ્રવાહો પર અસર
-
કાયદો-વ્યવસ્થાની નાજુક સ્થિતિ
યુવકની આત્મહત્યા એનું સૌથી કઠોર ઉદાહરણ છે.
● પીડિત પરિવારની વ્યથા: રાજકીય વાવાઝોડામાં ગુમતું એક ઘર
પરિવારે કહ્યું:
“અમારા પુત્રને ભાષાના નામે એટલો અપમાનનો સામનો કરવો ન પડયો હોત તો આજે તે જીવિત હોત.”
પરિવારને રાજકીય વિવાદોમાં કોઈ રસ નથી.
તેમને માત્ર ન્યાય જોઈએ છે.
● શું ઉકેલ છે? — સમાજ અને સરકાર માટે માર્ગદર્શક વિચાર
✔ ભાષા શીખવી ⇒ ફરજ નહીં, પ્રોત્સાહન
✔ ભાષા ન જાણવું ⇒ ગુનો નથી
✔ વિવિધ સંસ્કૃતિ ⇒ મહારાષ્ટ્રની શક્તિ
✔ રાજકારણીઓના ભાષા-એજન્ડા ⇒ જનતા ઓળખે
સમય છે કે સમાજ પોતે જ સ્પષ્ટ સંદેશ આપે:
“ભાષા અમને જોડે છે, રાજકારણ જુદા પાડે છે.”
🔴 અંતિમ નિષ્કર્ષ: ભાષાના નામે દ્વેષ નહિ, માનવત્વ જ પ્રાથમિક
આ ઘટના એક ચેતવણી છે.
એક રાજ્ય, એક રેલવે કોચ, થોડા મુસાફરો અને એક ભયાનક નિર્ણય—
આટલી નાની ઘટના એ કેટલા મોટા રાજકીય તોફાનનું રૂપ લઈ શકે તેનું ઉદાહરણ છે.
મહારાષ્ટ્ર માત્ર મરાઠીની ધરતી નથી—
તે વિવિધ ભાષાઓ, સંસ્કૃતિઓ, શ્રમિકો અને સપનાઓનું સંગમ છે.
જ્યારે ભાષા રાજકારણ જનજીવનને દિશા આપે છે,
ત્યારે પરિણામ આવા દુઃખદ રૂપમાં સામે આવે છે.
સમાજ, સરકાર અને રાજકીય પક્ષો—
ત્રણે માટે આ ઘટનામાં છુપાયેલો સંદેશ એક જ છે:
“દ્વેષનું રાજકારણ છોડો.
માનવત્વને પ્રથમ સ્થાન આપો.”
