ગુજરાતના કૃષિ ક્ષેત્રમાં આ દિવસોમાં સૌથી મોટો વિષય એટલે ટેકાના ભાવે મગફળીની ખરીદી. સમગ્ર રાજ્યમાં ખરીદી કેન્દ્રોમાં ખેડૂતોની ભારે ભીડ જોવા મળે છે. રવિ પાકની સીઝન વચ્ચે ખેડૂત પોતાના રોજિંદા ખેતીકાર્ય વચ્ચે સમય કાઢીને મગફળી વેચવા કેન્દ્ર સુધી પહોંચે છે. પરંતુ ધોરાજીના ખરીદી કેન્દ્રમાં છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી એવી ગોડમડ ચાલી રહી છે કે ખેડૂતો આત્મમંથન કરી રહ્યા છે—
“અમે સરકાર પાસે હક્કનો માલ વેચવા આવ્યા છીએ કે તંત્રના ત્રાસ માટે?”
ધોરાજીના ખેડૂતોએ ખૂલ્લેઆમ આક્ષેપ કર્યા છે કે અહીં પાસ-નાપાસનો ગુંચવાડો, વેરહાઉસમાં અચાનક રિજેક્શન, અને આજે તો સેન્ટર બંધ કરીને ખેડૂતોને ધક્કા ખવડાવવાનો દ્રશ્ય—આ બધું જોઈને એમ લાગે છે કે તંત્ર ખેતીવાડીના પ્રશ્નો ઉકેલવા નહીં, પરંતુ તેમના ધૈર્યની પરીક્ષા લેવા બેઠું છે.
આ મુદ્દો માત્ર એક ગામ કે એક તાલુકાનો નથી. આ ખેડૂતવિભાગના જીવન-મરણનો, ન્યાય-અન્યાયનો, અને સિસ્ટમની પારદર્શિતાનો પ્રશ્ન છે. અને આ માટે અહીં સમગ્ર ઘટનાની વિગતવાર 3000 શબ્દોની વિશ્લેષણાત્મક રિપોર્ટ રજૂ છે.
૧. પૃષ્ઠભૂમિ — ગુજરાતમાં મગફળી ખરીદીની સ્થિતિ અને ધોરાજીની અનોખી ગાથા
ગુજરાત મગફળીનું મુખ્ય ઉત્પાદન ધરાવતું રાજ્ય છે. રવિ સીઝનમાં ખેડૂતોની આવકનો મોટો ભાગ મગફળીથી જ આવે છે. રાજ્ય સરકાર દ્વારા ટેકાના ભાવની જાહેરાત થયા પછી ખેડૂતો સેન્ટરો પર આવતા હોય છે, પરંતુ આ સંપૂર્ણ પ્રક્રિયામાં ખેડૂતોને—
-
ક્યારે લાંબી લાઇનો
-
ક્યારે સેમ્પલ ચેકિંગ
-
ક્યારે ગ્રેડિંગની સમસ્યાઓ
-
તો ક્યારે વજનમાં ગડબડ
એવી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડે છે.
પરંતુ આ વર્ષે ધોરાજીમાં જે પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ છે તે અન્ય જિલ્લાઓ કરતાં અનેકગણી વધુ વિકટ છે.
ધોરાજીમાં—
-
એક તરફ મગફળી વેરહાઉસમાં પહોંચે ત્યારે મોટા પ્રમાણમાં રિજેક્શન
-
અને બીજી તરફ કેમ્પ બંધ, ખેડૂતોને કોઈ предвар સત્તાવાર સૂચના નહીં
-
મગફળી લઈને આવેલા ખેડૂતોને ચક્કર ખવડાવવામાં આવ્યા
ખેડૂતોના શબ્દોમાં કહીએ તો—
“અમે ખેતરમાં મહેનત કરીએ, પાક ઉગાડીએ, માલ વેચવા આવીએ અને અહીં આવીને હાથ જોડવાનું પડે—આ તો ખુલ્લો અન્યાય છે.”
૨. ‘પાસ’ અને ‘નાપાસ’નો ગૂંચવણભર્યો ખેલ—ખેડૂતોના પ્રશ્નોના જવાબ કોણ આપશે?
ધોરાજીના ખેડૂતોનો સૌથી મોટો આક્ષેપ છે—
“સેન્ટર પર મગફળી પાસ, વેરહાઉસ પર નાપાસ! આ કઈ લોજિક?”
ખેડૂતોએ વિગતવાર સમજાવ્યું—
સેન્ટર પર ચેકિંગ:
-
ખેડૂતો મગફળી લઈને આવે
-
સેમ્પલિંગ થાય
-
ગુણવત્તા ચકાસાય
-
મુસળધાર વજન થાય
-
સેન્ટરનો અધિકારી “પાસ” લખી દે
વેરહાઉસ પર:
-
એ જ માલ થોડા કલાકોમાં પહોંચે
-
ત્યાં બેઠેલી બીજી એજન્સી કહે— “નાપાસ!”
-
માલ ફરીથી ખેડૂતોને પરત ફટકારવામાં આવે
ખેડૂતોનું કહેવુ છે—
“એક જ માલ બે કલાકમાં પાસથી નાપાસ થઈ જાય? શું મગફળી વચ્ચેમાં બગડી જાય છે કે બીજી કોઈ ‘હેરાફેરી’ છે?”
અહીં ખેડૂતોનો સ્પષ્ટ સંદેશ છે કે—
વેરહાઉસ અને સેન્ટરના અધિકારીઓ વચ્ચે ગોઠવણ ચાલે છે અને તેનો ભોગ ખેડૂતો બને છે.
ઘણાં ખેડૂતો કહે છે—
“અમે ગરીબ છીએ એટલે અમારો માલ reject કરવા સરળ છે. મોટા વેપારીઓ તો સીટ્ટા પાસ!”
૩. આજે કેન્દ્ર કેમ બંધ? — જવાબદાર અધિકારીઓની ગાયબગતિ
આજે સવારે 8 વાગ્યાથી ખેડૂતો ધોરાજી ખરીદી કેન્દ્ર પર મગફળીના ગાંઠલા લઈને પહોંચવા લાગ્યા.
પરંતુ ત્યાં શું જોવા મળ્યું?
તાળું!
એક પણ અધિકારી હાજર નહીં.
કોઈ સૂચના નહીં.
કોઈ નોટિસ નહીં.
કોઈ જાણ નહીં.
અને કલાકો પછી કોઈએ ફોન પર કહી દીધું—
“આજે સેન્ટર બંધ રહેશે.”
ખેડૂતો કંટાળીને કહે—
“આ ખરીદી કેન્દ્ર છે કે પાનની દુકાન કે જે ઈચ્છા થાય ત્યારે તાળા માર્યા દે?”
ખેડૂતોએ ગુસ્સે ભરાઈને સ્થળ પર મિટિંગ યોજી અને આક્ષેપ કર્યો—
-
“આ સીઝનમાં સમય સોનાથી મહોંગો છે”
-
“ખેતરમાં પાણી, દવા, ખાતર, વાવેતર—બધું પેન્ડિંગ પડે છે”
-
“અમે સેન્ટર સુધી આવીએ તો રીકલા ફેરવીને જવું પડે”
અને આ બધું ગ્રામ્ય ભારતીય ખેડૂત માટે માનસિક, શારીરિક અને આર્થિક નુકસાન છે.
૪. ખેડૂતોના દુ:ખનો બેકગ્રાઉન્ડ—રવિ પાકની વ્યસ્ત સીઝનમાં તંત્રની બેદરકારી
ખેડૂત માટે આ સમય છે—
-
ડુંગળી, લસણ, ઘઉંનું વાવેતર
-
પિયતના ચક્કરો
-
ખાતર-દવા
-
ખેતીના રોજિંદા વિધિઓ
આવામાં મગફળીના ગાંઠલા લઈને 20–30 કિમી દૂર તકરાર ભરેલી લાઇનમાં ઊભા રહેવું પોતે જ કઠિન છે. અને એમાં પણ—
-
સેન્ટર બંધ
-
વજનમાં ગડબડ
-
રિજેક્શન
-
ફરીથી આવવાનું કહેવું
આ બધી વાતો ખેડૂતોના તણાવમાં આગ ઉમેરે છે.
એક ખેડૂતે કટાક્ષમાં કહ્યું—
“ખેડૂત માટે તો 24 કલાક પણ ઓછા પડે, તંત્ર માટે 24 મિનિટ પણ ભારે પડે!”
૫. વેરહાઉસમાં રિજેક્શનનો પ્રશ્ન — શું આ ગોઠવણ છે?
ખેડૂતોમાં ચર્ચા છે કે વેરહાઉસમાં માલ reject કરવાનો મુદ્દો કોઈ મોટો “ગેમ” છે.
ખેડૂતોના આક્ષેપો પ્રમાણે—
-
જો માલ reject થાય તો ખેડૂતોને ઓછી કીંમત પર વેપારીઓ વેચાણ માટે મજબૂર થાય છે
-Reject કરાયેલ માલનો રમતિયાળો ખરીદી-વેચાણ ચક્ર ચાલે છે -
વચ્ચે દલાલો અને middle-men નફો કરે છે
અને તેથી ખેડૂતોને લાગે છે કે—
“આ તંત્રને નહિ, પણ કોઈ ગાંઠિયો વર્ગને ફાયદો પહોંચાડવા માટેની ચાલ છે.”
આ મુદ્દે તંત્રની શંકાસ્પદ મૌન ખેડૂતનો વિશ્વાસ હચમચાવી દે છે.
૬. ખેડૂતોની સભા—આતી ગમે ત્યારે પણ હક્ક નહીં છોડીશું!
કેન્દ્ર બંધ થતાં ખેડૂતો વસાવી અને નિકટના વિસ્તારોમાં ભેગા થઈને સભા યોજી.
સભામાં ખેડૂતોએ એકસુરમાં કહ્યું—
-
“અમને હેરાન કરવાનું બંધ કરો”
-
“પાસ-નાપાસનું ડબલ ચેકિંગ બંધ કરો”
-
“એકવાર સેન્ટર પર પાસ થાય તો વેરહાઉસ પર પણ પાસ જ ગણો”
-
“ખરીદી કેન્દ્ર નિયમિત, પારદર્શી અને સમયસર ચાલે”
-
“ખેડૂતોના સમયનું મૂલ્ય તંત્ર સમજે”
એક વૃદ્ધ ખેડૂતે જોરથી કહ્યું—
“મારી 40 વર્ષની ખેતીમાં આવું નાટક મેં પહેલુંજ વાર જોયું છે.”
૭. ખેડૂતોની માંગ—શું રાજ્ય સરકાર જવાબ આપશે?
ખેડૂતોની મુખ્ય માંગો આ પ્રમાણે છે:
૧. સેન્ટર પર પાસ થયેલો માલ વેરહાઉસ પર reject ન કરી શકાય
એક જ માલ બે જગ્યાએ બે અલગ મૂલ્યાંકન એ બતાવે છે કે સિસ્ટમમાં ખામી છે.
૨. સેન્ટર બંધ કરવા માટે અગાઉથી સૂચના આપવી
ખેડૂતનો સમય વેડફવો એ અન્યાય છે.
૩. તંત્ર પારદર્શિતા લાવે
વેરહાઉસ ગ્રેડિંગ અંગેની વિગત જાહેર થવી જોઈએ.
૪. ખરીદીની પ્રક્રિયા 100% ડિજિટલ અને સીએમ-મોનિટરિંગ હેઠળ લાવવામાં આવે
ખેડુતો ભ્રષ્ટાચારથી બચી શકે.
૫. રિજેક્શનના નિયમો સ્પષ્ટ કરવાં
અતિશય કડક માપદંડ તો નહીં?
૮. આ સમસ્યા માત્ર ધોરાજીની નથી — સમગ્ર ગુજરાતનો પ્રતિકાર વધી રહ્યો છે
છેલ્લાં બે સીઝનમાં રાજ્યભરના ખેડૂતો ફરિયાદો કરે છે કે—
-
રિજેક્શન વધ્યું છે
-
સેન્ટરો પર ભ્રષ્ટાચાર છે
-
વજનમાં ગડબડ છે
-
ટાઈમિંગ સ્પષ્ટ નથી
-
ખેડૂતનો સમય અને ખર્ચ બગડે છે
ધોરાજીની ઘટનાએ statewide વિરોધની ચિંગારી સળગી દીધી છે.
૯. તંત્રની જવાબદારી — ખેડૂતો હક્કદાર છે, ભીખારી નહીં!
ભારતની અર્થવ્યવસ્થા હજુ પણ કૃષિ આધારિત છે.
ખેડૂત:
-
પાક ઉગાડે
-
મહેનત કરે
-
વરસાદ-પવનનો જોખમ લે
-
દવા-ખાતરમાં લાખો ખર્ચ કરે
અને જ્યારે વેચાણની વેળા આવે ત્યારે તેને—
ધક્કા, અપમાન, અનિશ્ચિતતા, રિજેક્શન અને તાળા—આ બધું મળે
તો આ સમાજના મૂળધારા માટે યોગ્ય વર્તન છે?
ખેડૂતોએ અંતે એક જ વાક્ય કહ્યો—
“અમારા માલનો તેના હક્કનો ભાવ મળે. બસ.”
નિષ્કર્ષ
ધોરાજી મગફળી ખરીદી કેન્દ્રની ઘટના એ માત્ર એક દિવસની ગડબડ નથી. આ એ સમસ્યા છે જે–
-
સિસ્ટમની ખામીઓ
-
ભ્રષ્ટાચારના શંકાસ્પદ મોડેલ
-
તંત્રની બેદરકારી
-
ખેડૂતોના દુઃખો
-
રવિ પાકની વ્યસ્તતા
અન્યાયોના કારણે વર્ષોથી સડતી આવી છે.
ખેડૂતો આજે ઉભા રહ્યા છે. અને એનો સંદેશ સ્પષ્ટ છે—
“અમારી મહેનતની મગફળી સાથે રમવાનું બંધ કરો.”
રિપોર્ટર ફિરોજ જુણેજા ધોરાજી
